Câu chuyện về cô con gái samurai bị gửi ra nước ngoài từ năm 11 tuổi và giấc mơ cải cách giáo dục Nhật Bản

Ngày 3 tháng 2 năm 1867, Nhật hoàng khôi phục uy quyền, chấm dứt 265 năm Nhật Bản bị phong kiến dưới triều Mạc Phủ Tokugawa, bắt đầu cho thời kỳ Minh Trị. Thiên hoàng Minh Trị lên đứng đầu, đồng nghĩa với việc Nhật Bản đứng trước những thách thức và cải cách to lớn, từ bộ máy nhà nước cho đến cách làm chính trị và kinh tế.

Có ít nhất hai lý do chính cho tốc độ hiện đại hóa nhanh chóng mặt của Nhật Bản: việc thuê mướn hơn 3000 chuyên gia nước ngoài trong nhiều lĩnh vực và Sứ tiết Iwakura. Đóng vai trò to lớn trong công cuộc duy tân đất nước, Sứ tiết Iwakura hay còn gọi là Phái đoàn Iwakura là một chuyến hải hành ngoại giao quốc tế vòng quanh thế giới, dẫn đầu bởi Iwakura Tomomi với nhiệm vụ: lĩnh hội tri thức quốc tế để củng cố sức mạnh cho nước nhà. Phái đoàn Iwakura năm ấy bao gồm hơn 60 thành viên, nhưng chỉ có 5 nữ.

Cùng với phái đoàn Iwakura năm ấy ra khơi tại cảng Yokohama có Sutematsu Yamakawa. Là con gái út của một gia tộc Samurai và cũng là một trong những phụ nữ đầu tiên của Nhật Bản nhận bằng cử nhân, câu chuyện của Sutematsu là cả một giai thoại về sự hi sinh, lòng yêu nước cũng như niềm khao khát muốn thay đổi nước nhà. Hãy cùng với Lost Bird lắng nghe câu chuyện cảm động của Sutematsu Yamakawa thông qua loạt tranh vẽ tuyệt đẹp của Jason Porath – một họa sĩ đến từ xưởng phim hoạt hình DreamWorks nhé.

Năm 1867, cả nước Nhật Bản chứng kiến sự sụp đổ của triều đại Mạc Phủ Tokugawa – đánh dấu sự chấm hết của cả một thời kỳ dài đất nước được cai trị bởi tầng lớp võ sĩ. Là con gái của một gia tộc Samurai, Sutematsu Yamakawa bị anh trai mình gửi vào Phái đoàn Iwakura với nhiệm vụ học hỏi tri thức từ các cường quốc Phương Tây để phục hưng lại gia tộc. Chuyến đi sau này đã hoàn toàn thay đổi con người của Sutematsu, cô trở lại quê nhà với một quyết tâm to lớn là sẽ thay đổi nền giáo dục nước nhà. Và đây là câu chuyện của người phụ nữ vĩ đại ấy.

Tên của cô là Sakiko Yamakawa. Thiên hoàng Minh Trị lên ngôi, đồng nghĩa với sự suy tàn của những gia tộc võ sĩ Samurai. Gia tộc Aizu của Sakiko cũng không là ngoại lệ. Nằm trong chiến dịch cải cách xóa bỏ chế độ phong kiến của Nhật Hoàng, gia tộc Aizu năm ấy đã phải hứng chịu bom đạn nặng nề từ những cuộc càn quét của Triều đình. Sakiko của chúng ta năm ấy chỉ mới 8 tuổi nhưng đã dũng cảm cùng với chị dâu của mình phụ giúp các binh sĩ Aizu chống trả. Cô và chị của mình thay phiên nhau bảo vệ kho đạn và tiếp tế đạn dược cho các pháo thủ trong tình trạng không một mảnh áo giáp. Bằng những chiếc chăn bông được làm ướt, Sakiko và chị đã ngăn không cho kho đạn nổ khi binh lính triều đình nã pháo vào dinh thự, bảo vệ được rất nhiều thành viên của gia tộc.

Nhưng trong chiến tranh, đau thương là điều không thể tránh khỏi. Một mảnh pháo nhỏ đã vô tình găm vào ngực của người chị, khiến cô không thể cử động và mất rất nhiều máu. Mảnh sắt oái ăm ấy không chỉ gần như lấy đi mạng sống của chị cô, mà còn để lại một vết sẹo trượt dài trên cổ Sakiko. Đau đớn tột cùng, người chị dâu gào thét mong được chết dưới đường kiếm nhân đạo của mẹ chồng. Lời khẩn cầu đó không được đáp lại, cả Sakiko và mẹ chỉ biết bất lực ôm nhau khóc, chứng kiến người chị dâu thân thương chậm rãi từ giã cõi đời trong vũng máu của chính mình. Nỗi đau nơi vết thương bị kim loại cứa qua của Sakiko đã nhường chỗ cho lòng thù hận chiến tranh, cho sự mất mát của một thành viên trong gia đình.

Mạc Phủ sụp đổ không chỉ vì mâu thuẫn giai cấp trong nước mà còn do sức ép từ các nước tư bản phương Tây, trước tiên là Mỹ, dùng áp lực quân sự đòi Nhật Bản phải “mở cửa”. Sau khi đã khôi phục lại đại quyền, Thiên hoàng Minh Trị ký kết những hiệp ước được cho là “bất bình đẳng”, đẩy Nhật Bản đứng trước nguy cơ bị sáp nhập với các nước phương Tây. Đối mặt với tình hình ngoại giao leo thang, Sứ tiết Iwakura ra đời với mục đích đưa người dân Nhật Bản đến chính các cường quốc phía Tây để học hỏi, tiếp thêm sức mạnh cho đất nước. Đổi lại họ sẽ được chính phủ cấp một số tiền lớn. Ý tưởng ấy vào thời kỳ đó được xem là điên rồ, Sứ tiết Iwakura không nhận được sự ủng hộ từ phía người dân. Nhằm củng cố danh tiếng cho gia tộc cùng với đó là để bớt đi gánh nặng cho gia đình, anh cả Yamakawa đã lặng lẽ đăng ký cho Sakiko tham gia. Ngày 23 tháng 12 năm 1871, Sakiko Yamakawa – năm ấy chỉ mới 11 tuổi, khởi hành tại cảng Yokohama, dấn thân vào cuộc hành trình đến những đất nước xa lạ kéo dài hơn 10 năm. Sự hiểu biết của Sakiko về các nước phương Tây khi ấy tròn trĩnh là một con số không.

Không ai trong bất kì năm người phụ nữ năm ấy trong Phái đoàn Iwakura là tự nguyện tham gia. Có cô nhỏ nhất chỉ mới 6 tuổi, lớn nhất chỉ 14. Sakiko Yamakawa đã không còn là Sakiko Yamakawa khi lần cuối cùng được nhìn thấy mẹ mình, cô được bà đặt cho một cái tên mới: Sutematsu Yamakawa. Và trớ trêu thay, Sutematsu là sự kết hợp giữa tên của một vị lãnh chúa Aizu với “Sute”, có nghĩa là bị ruồng bỏ.

Tên cô ấy giờ đây là Sutematsu. Sutematsu cùng với 4 người bạn gái của mình đặt chân đến Hoa Kỳ khi đất nước này vừa trải qua một cuộc nội chiến kéo dài. Và cũng như “Alice ở xứ sở thần tiên”, mọi thứ nơi đây thật lạ lẫm, thật thú vị nhưng cũng thật đáng buồn. Họ có những ngày đẹp nhất ở Utah khi được trực tiếp tham gia một buổi chơi ném tuyết với đám trẻ địa phương, tiếp đó họ được tận mắt nhìn thấy một chủng tộc anh em mà trước đó chỉ được nghe thầy cô giáo giảng ở trường: người da màu ở San Francisco. Một nước Mỹ hoang tàn, đổ nát sau Đại Hỏa Hoạn Chicago được phơi bày trước mắt các cô gái đến từ xứ sở mặt trời mọc khi các cô đặt chân đến Illinois. Và ở kinh đô DC, họ được biết rằng giới quý tộc Mỹ thật thô lỗ, bất lịch sự khi Sutematsu đã bị chúng nhạo báng bằng một thứ tiếng lai căng do chúng tự sáng tác khi nghe cô gái nhỏ tội nghiệp này hỏi rằng liệu có ai khác biết tiếng Nhật không ?

Ngay cả đám báo chí săn tin đểu giả cũng cố tình chế nhạo các cô, chúng mỉa mai đặt cho các cô biệt danh “Những nàng công chúa kỳ lạ” và ngày ngày theo chân các cô, cố gắng moi tin từ những cô gái bé nhỏ này. Đứng trước những người phương Tây “mắt xanh mũi lõ” tò mò, áp lực đối với các cô gái là quá lớn. Đến nỗi hai người lớn tuổi nhất trong số năm đã phải xin rút lui. Chỉ còn lại Sutematsu, Shige và Ume tại đất nước tự do này. Họ đoàn kết, kiên cường và yêu thương lẫn nhau, chăm sóc nhau từ những cái nhỏ bé nhất. Nhưng nhận thấy việc ở bên cạnh các bạn mình chỉ làm các cô gái phụ thuộc lẫn nhau, một trong những vị trưởng đoàn đã tách các cô ra và gửi các cô đến những nhà tình nguyện nhận nuôi khác nhau.

Sutematsu được nhận nuôi bởi gia đình tiến sĩ Leonard Bacon – một nhà sư phạm nổi tiếng lúc bấy giờ tại Đại học Yale. Tại đây họ gọi Sutematsu là Stemats vì chẳng ai có thể phát âm được tên tiếng Nhật của cô cả. Sutematsu làm bạn với Alice - con gái của tiến sĩ Leonard và hai người thân thiết như chị em ruột. Tại căn nhà nhỏ của vị tiến sĩ, hai cô gái học hỏi lẫn nhau về văn hóa hai nước. Khoảng thời gian đó, Sutematsu được gửi đến học tại một trường công lập, tại đây cô thể hiện là một người vô cùng thông minh khi nhiều năm liền cô đứng nhất lớp. Sutematsu cũng là cô gái duy nhất trong lớp phổ thông của mình học Đại học. Quãng thời gian học tại Đại Học Vassar, cùng với Shige Nagai, họ trở thành một trong những thành viên ưu tú của trường. Tại đây, mọi người biết đến một Sutematsu giỏi giang, luôn đứng đầu các môn học, một Sutematsu thân thiện, hoạt bát luôn tích cực trong những hoạt động ngoại khóa. Năm 1882, Sutematsu tốt nghiệp và có vinh dự được trở thành học sinh tiêu biểu đọc diễn văn tốt nghiệp trước hàng ngàn học sinh năm ấy. Bài diễn văn của Sutematsu kết thúc trong một tràng vỗ tay lớn, vài người đứng dậy, vài người cúi đầu thán phục.

Sau hơn một thập kỷ xa quê hương, Sutematsu Yamakawa trở lại Nhật Bản vào năm 1882. Nhưng mọi thứ tại đây bỗng dưng xa lạ, Sutematsu và mọi thành viên trong gia đình không tìm được tiếng nói chung. Khoảng thời gian kéo dài hơn 10 năm đã biến Sutematsu thành một con người khác, chính bản thân cô cũng cảm nhận được điều đó. Khi được hỏi cô cảm thấy như thế nào về chuyến trở về này, Sutematsu lịch sự nhưng hóm hỉnh đáp:

“Tôi không biết diễn tả bằng lời cảm giác của tôi như thế nào nữa, nhưng nếu được thì tôi sẽ hét một cái cho đã!”

Tại Nhật Bản, các cô gái của chúng ta được chào đón nồng nhiệt. Họ chính là người sẽ mang lại sức mạnh cho đất nước mặt trời mọc, cho Nhật Hoàng muôn năm. Tuy nhiên, ẩn chứa đâu đó trong xã hội Nhật Bản sau khi cải cách vẫn là những tư tưởng phong kiến cũ kĩ: “Đàn bà thì làm việc nhà”. Những ý kiến, những lời đề nghị đổi mới từ phía ba cô gái lên Nhật hoàng lúc bấy giờ luôn bị khước từ. Quyết tâm mang nền giáo dục và đưa công bằng đến với phụ nữ Nhật, Sutematsu, Shige và Ume nung nấu ước mơ thành lập một trường nữ sinh. Nhưng họ cần tài trợ, họ cần địa vị xã hội để bảo vệ ngôi trường của mình. Và từ đây, cuộc đời của Sutematsu rẽ theo một hướng mà chính bản thân cô cũng ít ngờ đến nhất.

Ngài là Công tước Iwao Oyama, là nguyên soái của Lục quân Đế Quốc Nhật Bản, là lãnh đạo của phong trào Duy Tân Minh Trị, là người đã chỉ huy pháo binh công kích vào dinh thự Aizu, là người mà cơ thể chi chít những vết sẹo từ trận chiến đó. Iwao là một người có khả năng đọc và viết thành thạo nhiều ngoại ngữ Châu Âu. Và với Sutematsu, ông tìm được tiếng nói chung. Những cuộc hẹn hò của Đại nguyên soái với Sutematsu luôn xoay quanh những tòa lâu đài phương Tây, những thước phim trắng đen Hollywood diệu kỳ. Và tự lúc nào, Iwao yêu Sutematsu. Lời cầu hôn của vị đại tướng quân bị gia đình Yamakawa từ chối ngay lập tức. Việc cho phép con gái mình kết hôn với người mà có thể, viên đạn từ chính họng súng ông bắn ra đã giết chết người chị dâu, thật điên rồ. Nhưng mặc dù không yêu ông, lời cầu hôn đó khiến cô bận lòng. Dựa vào địa vị trong xã hội lẫn bộ máy nhà nước của Iwao, Sutematsu có thể sẽ thay đổi được đất nước, và có thể ý tưởng về một ngôi trường cho phái nữ của cô sẽ thành hiện thực. Bất chấp mọi rào cản, Sutematsu đồng ý.

Tên cô ấy giờ đây là Sutematsu Oyama. Oyama trong Hán tự có nghĩa là “ngọn núi vĩ đại”. Tận dụng thế lực to lớn như Phú Sĩ Sơn của gia đình chồng, Sutematsu bắt tay vào thực hiện ước mơ của mình, bắt đầu bằng việc mở một ngôi trường cho giới quý tộc nữ. Được sự giúp đỡ của Ume và Alice, tiếng tăm của ngôi trường nhỏ không ngừng phát triển, ngày càng có nhiều người tìm đến nơi đây. Nhưng miệng lưỡi thế gian như con rắn độc, chỉ chầu chực chờ phun ra những lời độc địa. Họ ganh tị với trí thông minh của cô, họ nói những gì cô đạt được ngày hôm nay là nhờ giả vờ thân thích với hoàng gia. Đỉnh điểm là khi con gái riêng của Iwao chết vì bạo bệnh, một cuốn sách được ra đời nhân sự kiện đó, cuốn sách bôi nhọ tên tuổi của Sutematsu năm ấy trở thành một trong những cuốn bán chạy nhất. Chúng viết rằng Sutematsu là một bà hoàng đam mê quyền lực, danh vọng và tàn nhẫn đến nỗi bỏ quên không chăm sóc con chồng. Bỏ ngoài tai mọi đàm tiếu, Sutematsu bình tĩnh tiến về phía trước.

Trong một bức thư viết cho Alice, Sutematsu có nói rằng: “Tuổi già làm cho Iwao càng ngày càng béo lên, do ít vận động đấy Alice ạ. Còn tớ thì sụt cân nhiều lắm.” Địa vị xã hội của Sutematsu gia tăng, đồng nghĩa với có nhiều công việc và thách thức hơn phải đối mặt. Ngôi trường nhỏ được cô giao cho Ume và Shige – hai người bạn đã cùng cô tham gia Sứ tiết Iwakura phụ trách. Mọi nỗ lực của Sutematsu cùng các cô gái đã được đền đáp, năm 1899, Chính phủ Nhật Bản thay đổi bộ luật, thông báo rằng mỗi quận phải có ít nhất một trường học cho nữ giới. Một năm sau đó, với sự trợ giúp tài chính của Sutematsu, Ume thành lập Đại Học Tsuda – đại học cho nữ giới đầu tiên của Nhật Bản.

Năm 1918, Đại dịch cúm Tây Ban Nha lây lan đến Tokyo – cũng là dịch bệnh đã cướp đi cô con gái bé nhỏ của Sutematsu. Hơn nửa dân số Tokyo lúc bấy giờ tháo chạy, lo sợ thần chết sẽ gõ cửa nhà mình. Để Ume trở về quê nhà, một mình Sutematsu ở lại ngôi trường để bảo đảm mọi thứ vẫn luôn diễn ra như bình thường, để bảo đảm các cô gái bé nhỏ của cô luôn nhận được bài giảng của mình. Nhận thấy sức khỏe của mình cũng đang suy giảm trầm trọng vì tự khi nào, căn bệnh cúm oái ăm đã nhiễm vào cô – Sutematsu mau chóng gấp rút tìm cho mình người thay thế cô bảo vệ ngôi trường. Ngày 18 tháng 2 năm 1919, Sutematsu qua đời.

Có rất nhiều tranh cãi từ giới học thuật lẫn sư phạm Nhật Bản khi họ cho rằng, việc không nhắc đến Sutematsu Yamakawa là một thiếu sót trầm trọng. Sutematsu không những tự tay mình thay đổi hoàn toàn nền giáo dục nước nhà, mà đối với phần lớn sinh viên Đại học Tsuda bấy giờ, Sutematsu như một bà tiên đỡ đầu của ngôi trường này. Cô không chỉ đấu tranh cho chính bản thân mình, mà còn cho chồng, cho Ume và cho chính Đại học Tsuda của Ume. Những người phụ nữ Nhật Bản sẽ không bao giờ quên ơn cô!