'Trồng cây gây rừng' tưởng tốt mà cũng có thể phá hủy hệ sinh thái

Trồng cây được xem là một trong những giải pháp khí hậu tốt nhất, bởi cây cối có thể hấp thụ các loại khí nhà kính, đặc biệt là CO2 trong quá trình sinh trưởng.

Các nhà lãnh đạo trên thế giới đã cam kết thực hiện Thử thách Bonn - một dự án với mục tiêu phục hồi 350 triệu héc-ta rừng đến năm 2030. Một nghiên cứu gần đây cũng cho biết, 1 tỷ héc-ta rừng (khoảng 10 triệu km vuông) được phục hồi sẽ có khả năng hấp thụ đến 205 tỷ tấn carbon - một lượng khí khổng lồ chiếm đến 2/3 lượng carbon bị thải ra bầu khí quyển tính từ thời Cách mạng Công nghiệp đến nay.

Theo nghiên cứu, những cây này có thể được trồng tại các khu sinh học đồng cỏ nhiệt đới. Những khu này bao gồm vùng xavan và đồng cỏ, với phần mặt đất được cỏ che phủ và cây cối mọc ngẫu nhiên.

Cũng giống với rừng, những hệ sinh thái này góp phần lớn trong việc cân bằng lượng carbon toàn cầu. Một nghiên cứu cho thấy vùng đồng cỏ có thể hấp thụ đến 30% lượng carbon ngấm ngầm trong đất. Chiếm đến 20% phần đất liền, diện tích và độ đa dạng sinh học của vùng đồng cỏ chẳng hề kém cạnh rừng nhiệt đới. Đây là nhà của những đàn sư tử, hươu cao cổ, linh dương đầu bò và nhiều loài sinh vật khác.

Những khu sinh học đồng cỏ nhiệt đới được xem là cái nôi của nhân loại, nơi loài người cận đại đã lần đầu tiến hóa và giờ đây là nơi sinh sống của gần 1 tỷ người. Đây cũng là nơi bắt nguồn của những cây lương thực quan trọng như cây kê và lúa miến. Giữa vô vàn những hiểm họa môi trường đang rình rập, những hệ sinh thái này lại phải đối mặt với một mối đe dọa khó tin - trồng cây.

Thoạt đầu thì đây có vẻ là một ý tưởng hay, nhưng trồng cây tại những vùng này lại có hại nhiều hơn lợi. Khác với rừng, hệ sinh thái nhiệt đới với đa phần là đồng cỏ sẽ bị thoái hóa cả khi mất cây và khi có thêm cây.

Nhiều cây hơn không phải là lời giải thỏa đáng

Việc trồng thêm cây tại những vùng xavan và đồng cỏ cũng đồng nghĩa với việc những loài động vật ưa môi trường thoáng đãng, sáng sủa sẽ bị đào thải. Những nghiên cứu từ Nam Mỹ, Úc và Brazil cho thấy, hệ sinh thái đặc sắc tại những vùng này sẽ mất đi nếu lượng cây tăng lên.

Khi cây nhiều hơn, cơ chế vận hành của những vùng đồng cỏ sẽ bị ảnh hưởng. Nhiều cây hơn sẽ hạn chế hỏa hoạn, nhưng chính những vụ cháy rừng tự nhiên này mới giúp loại bỏ bớt cây che phủ phần thềm cỏ. Nhiều cây, nhiều bóng râm sẽ khiến cỏ không mọc được và dẫn đến thiếu thức ăn cho động vật ăn cỏ như ngựa vằn và linh dương. Thêm vào đó, những tán cây mới sẽ là nơi ấn náu của những loài săn mồi, vì vậy loài ăn cỏ lại càng gặp rủi ro.

Nhiều cây hơn cũng sẽ làm giảm lượng nước sông ngòi. Do ngăn chặn cháy rừng tại những vùng xavan ở Brazil, lượng bóng râm ngày càng cao và lượng nước mưa thấm xuống đất bị giảm đáng kể. Một nghiên cứu khác phát hiện rằng tại những vùng đồng cỏ và cây bụi trên thế giới được "trồng cây gây rừng", lượng nước suối giảm 52% và đến 13% sông suối đã hoàn toàn khô cạn trong ít nhất 1 năm.

Phần nước mặt từ những hệ sinh thái đồng cỏ này cung cấp nước phục vụ nhu cầu của người dân cũng như động vật, chưa kể đến những nhu cầu về nhiên liệu, lương thực, vật liệu xây dựng và dược thảo. Trồng cây sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân.

Thêm vào đó, những phần cảnh quan bị rừng che phủ sẽ tối hơn vùng xavan và đồng cỏ thông thường, đồng nghĩa với việc chúng sẽ hấp thụ nhiệt nhiều hơn. Nghiên cứu tại vùng đồng cỏ California cho thấy, có lẽ đồng cỏ sẽ hấp thụ carbon hiệu quả và bền vững hơn rừng trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày nay.

Cần định nghĩa lại "rừng" là gì

Vì sao những hệ sinh thái đặc sắc nơi đồng cỏ và xavan lại bị cho là cần phải trồng cây để "phục hồi"? Căn bản là do một sự hiểu nhầm.

Tổ chức Nông Lương Liên Hiệp Quốc (FAO) định nghĩa rừng là một vùng đất rộng hơn nửa héc-ta (5,000 mét vuông) với hơn 10% độ che phủ. Định nghĩa này dễ gây ra lầm tưởng rằng những vùng xavan và đồng cỏ đã thoái hóa vì chúng có ít cây che phủ và cần được trồng thêm để phục hồi. Mặc định rằng rừng quan trọng hơn đồng cỏ sẽ đe dọa hệ sinh thái này trên khắp thế giới, tại những vùng như Madagascar, Ấn Độ, và Brazil.

Có lẽ đã đến lúc định nghĩa lại "rừng" để những vùng xavan và đồng cỏ cũng được công nhận là những hệ sinh thái tất yếu cho con người và những loài sinh vật khác.

Đương nhiên là những hệ sinh thái này cũng sẽ bị thoái hóa, nhưng cách thoái hóa của chúng sẽ khác với rừng. Vì vậy phải nhận biết được những dấu hiệu thái hóa để có cách phục hồi hợp lý đối với từng hệ sinh thái.

Những chương trình kêu gọi trồng cây gây rừng nên có một cái nhìn tổng quan về tất cả những hệ sinh thái trên Trái Đất. Cây cối nên được trồng đúng nơi đúng chỗ, nếu không muốn vĩnh viễn mất đi hệ sinh thái đồng cỏ cổ xưa đặc sắc.