Nhân chi sơ tính bản ác - Liệu một đứa trẻ có thể độc ác từ khi mới sinh không?

Con người có bản chất là thiện hay ác? Đây là câu hỏi khiến nhiều thế hệ học giả của nhân loại phải tốn rất nhiều giấy mực và công sức để bàn luận, tranh cãi. Cách đây hơn 2000 năm, Khổng Tử và Mạnh Tử đã nói: "Nhân chi sơ tính bản thiện." tức con người vốn có bản chất là tốt đẹp.

Thế nhưng, sau đó khoảng 200 năm, Tuân Tử lại cho rằng: "Nhân chi sơ tính bản ác." tức con người sinh ra vốn có bản chất độc ác, phải nhờ vào sự giáo dục mà thay đổi trở thành thiện, bởi vậy người ta mới có từ "hướng thiện" chứ không ai bảo "hướng ác", vì ngay từ ban đầu đã là ác rồi.

Đi tìm một số chủ đề tương tự trong văn hóa phương Tây với những câu hỏi như "Liệu trẻ nhỏ có khả năng làm những điều độc ác hay không?" chúng ta cũng có thể thấy rất nhiều người có thắc mắc tương tự.

Có những đứa trẻ là hiện thân của ác quỷ

Một người dùng trên Quora là giáo viên ngoại ngữ kể lại trải nghiệm của anh ta khi chứng kiến một đứa trẻ làm những điều xấu xa:

Tôi dạy Anh Văn ở Trung Quốc vì thị trường dạy và học Anh ngữ ở đây khá phát triển, thu nhập tốt so với mặt bằng chung. Tôi nhận một số lớp vỡ lòng có trẻ em từ 3 - 5 tuổi lẫn các lớp trung học. Các bậc cha mẹ ở Trung Quốc luôn cố gắng cho con mình học tiếng Anh từ rất sớm bất kể chúng còn chưa rành tiếng mẹ đẻ. Tôi đã chứng kiến một số chuyện sau.

Sự việc xảy ra ở một lớp 3 - 5 tuổi, một lũ nhóc, có một đứa bé nọ tên mà tên tiếng Anh dịch ra trí tuệ ("Trí"?) mà giáo viên chủ nhiệm nói với tôi rằng nó thực sự có vấn đề trong ứng xử. Tôi cũng khá có kinh nghiệm với trẻ nhỏ, nhất là mấy đứa lì lợm nên cũng xem nhẹ việc này, cho đến một ngày kia.

Bắt đầu buổi học hôm ấy, tôi hướng dẫn cho cả lớp chào hỏi và viết tên của mình lên bảng, đứa bé tên Trí ngồi ở hàng đầu gần với tôi, trông bình tĩnh và tự tin, nó đã tự giới thiệu được mình và tôi cho nó một điểm thưởng. Sau đó tôi nghe đứa bé gái bên cạnh thét lên đau đớn. Tôi nhìn lại và thấy Trí đang bẻ cong ngón tay con bé, gần như gãy lìa ra. Tôi nhìn vào mặt Trí và ngạc nhiên khi nó đang cười khoái chí, nó thích thú khi thấy người khác đau.

Khi báo cáo việc này với phụ huynh, tôi ngạc nhiên hơn khi người mẹ của Trí nói rằng nó cư xử như vậy là vì những đứa trẻ khác đã để yên cho nó làm thế. Sau đó, tôi để ý rằng Trí vẫn tiếp tục có hành vi bạo lực với bạn học, tôi cố thuyết phục mình rằng đó là lỗi do người mẹ không biết dạy con, nhưng không thể phủ nhận rằng đứa trẻ đó đã tận hưởng niềm vui khi hành hạ người khác.

Nó có phải là một biểu hiện của sự độc ác quỷ quyệt gì hay không vì đó chỉ là một thằng nhóc 3 tuổi thôi. Tôi không khẳng định nhưng có vẻ cũng gần như vậy rồi. Đó là một trong những trải nghiệm đáng sợ nhất mà tôi từng có.

Câu hỏi của người giáo viên trên có lẽ sẽ không bao giờ được trả lời một cách thỏa đáng. Một bình luận khác có vẻ quả quyết hơn, cũng trên Quora viết:

Vâng rõ ràng là trẻ em có thể trở nên độc ác, đừng quên vụ án James Bulger, một cậu bé 2 tuổi bị hai đứa trẻ 10 tuổi sát hại. James Bulger đi tới một cửa hàng với bố mẹ mình, trong khi họ đang bận mua hàng, Robert Thompson và Jon Venables dụ dỗ James đi cùng đến một nơi hẻo lánh.

Robert Thompson và Jon Venables đã hành hạ, đổ sơn vào mắt James Bulger, sau đó đánh cậu bé 2 tuổi đến chết rồi vứt xác trên đường ray xe lửa để ngụy tạo như một vụ tai nạn. Lũ quái vật nhỏ tuổi này chính là quỷ dữ, tôi có thể khẳng định như vậy mà không cần biết chúng gặp vấn đề gì, được nuôi dạy như thế nào, chúng ở độ tuổi nào hay lời biện minh của chúng ra sao.

Quả thật, vụ án James Bulger đã chấn động thế giới, Robert Thompson và Jon Venables trở thành 2 kẻ giết người trẻ nhất thế kỷ 20. Cảnh sát bắt được 2 tên sát nhân trẻ tuổi nhờ hình ảnh từ camera an ninh, thu thập chứng cứ gồm 27 viên gạch chúng dùng để đập chết James Bulger.

Thi thể James Bulger được tìm thấy với phần thân dưới bị tổn thương đáng kể, quần dài và quần lót bị lột sạch, các bác sĩ khám nghiệm tử thi đã phải mất tới 33 phút để chỉ ra những chấn thương trên thi thể Bulger, phần chân của cậu bé bị tàn phá nặng nề đặc biệt từ đoạn từ hông trở xuống đã bị lột sạch quần áo. Nhiều chấn thương sọ não, trong đó có cả xuất huyết não.

Trong phiên tòa, Robert Thompson và Jon Venables đã giữ im lặng, thẩm phán đã ra quyết định dựa trên những cuốn băng ghi hình buổi thẩm vấn giữa chúng và cảnh sát. Thẩm phán Morland cho rằng Thompson và Venables đã phạm tội "man rợ chưa từng có, đồng thời có thái độ vô cùng gian trá và nguy hại".

Hai kẻ sát nhân trẻ tuổi bị kết án quản thúc và chịu trách nhiệm hình sự suốt đời, tuy nhiên, đến năm 2010 Jon Venables bị cảnh sát Anh bắt giữ một lần nữa vì tội tàng trữ, chia sẻ hình ảnh khiêu dâm, hành hạ, quấy rối trẻ em, kể cả những trẻ em 7, 8 tuổi. Khi Venables vào tù, cơ quan chức năng phải thay tên đổi họ cho hắn vì lo sợ rằng bạn tù sẽ kỳ thị và giết chết hắn.

Những ví dụ trên có thể khẳng định, trẻ em hoàn toàn có thể làm điều ác, thậm chí dã man hơn cả người lớn. Theo kết quả điều tra của cảnh sát, Robert Thompson và Jon Venables lớn lên một cách bình thường, chúng không bị bố mẹ hay ai đó ngược đãi, quấy rối dẫn đến biến đổi nhân cách thái quá.

Bố mẹ của Robert Thompson lẫn Jon Venables đều đã ly hôn, chúng không có một gia đình hạnh phúc, tuy nhiên đó không phải là lý do cho hành vi giết người, ngoài kia cũng có rất nhiều người chung số phận như vậy. Rõ ràng một đứa trẻ lớn lên trong môi trường xấu sẽ có khả năng trở thành tội phạm, nhưng chúng cũng có thể làm điều ác một cách tự thân chứ không do tác động tiêu cực nào.

Năm 2018, đạo diễn Vincent Lambe có làm một phim ngắn với tựa đề Detainment (Giam Giữ) để tái hiện lại vụ án chấn động về cái chết của James Bulger.

Điều gì đã thôi thúc những đứa trẻ làm điều ác?

Cho đến nay, hầu như không có một câu trả lời rõ ràng nào lý giải cho vụ án cậu bé James Bulger bị bắt cóc và giết hại, động cơ của Robert Thompson và Jon Venables là gì? Chúng chưa hề quen biết Bulger, vì sao chúng muốn giết cậu bé?

Theo điều tra của cảnh sát, trước khi chọn James Bulger làm đối tượng sát hại, chúng đã định bắt cóc một đứa bé 2 tuổi khác nhưng mẹ cậu bé này đã phát hiện và ngăn chặn kịp thời. Không hề có một đòn bẩy nào thôi thúc hành vi giết chóc, chỉ đơn giản là chúng muốn làm điều xấu xa theo bản năng mà thôi.

Trên thực tế, "xấu" và "tốt" cũng chỉ là một khái niệm được đặt ra một cách không thể tránh khỏi khi nền văn minh của con người phát triển đến một mức độ nào đó. Cái "tốt" được quy định bởi chuẩn mực, giá trị xã hội, bối cảnh lịch sử, trình độ nhận thức của một nhóm người ở một thời điểm nhất định. Tương tự, cái "xấu" là những hành vi đi ngược lại các giá trị được quy định trong khái niệm "tốt".

Những khái niệm về tốt và xấu có thể hoàn toàn khác nhau tùy theo từng cộng đồng, ví dụ ở Âu Mỹ, đa phần người ta không ăn thịt chó và coi rằng đó là hành vi ghê tởm độc ác, trong khi một bộ phận người Hàn Quốc, Trung Quốc và một số nước Đông Nam Á như Việt Nam lại xem đó là chuyện bình thường.

Những người thích ăn thịt chó lấy những lý do thường gặp như "kẻ mạnh ăn thịt kẻ yếu", "con người là loài mạnh nhất", hay chỉ đơn giản là do họ cảm thấy thịt chó ngon, họ thèm thuồng và không thể cưỡng lại được hương vị của nó, đây là những lập luận thiếu phần lý trí và nặng tính bản năng. Trong khi đó, những người yêu thương chó thì đưa ra những ý kiến thiên về về lý trí, họ nói về sự thông minh, trung thành của loài chó, rằng chúng là bạn của con người như thế nào.

Thực ra, cho đến bây giờ thì cách giải thích về bản năng và lý trí chính là dễ chấp nhận nhất trên phương diện khoa học, trong khi Khổng Tử, Mạnh Tử hay Tuân Tử chỉ mới nhắc đến "nhân chi sơ tính bản thiện/bản ác" dựa trên biểu hiện bên ngoài thì nhà khoa học, triết học, tâm lý học lỗi lạc Sigmund Freud (sinh 1856 - mất 1939) đã đi khá gần đến bản chất của thiện và ác, ông khẳng định:

Tư duy chủ yếu quyết định hành vi thực ra không phải là ý thức, mà là vô thức.

Sigmund Freud: "The psychical, whatever its nature may be, is itself unconscious."

Vậy "vô thức" là gì mà lại ngấm ngầm làm chủ hành vi của con người? Vô thức là tư duy dẫn tới việc những chủ thể không biết rõ mình đang nói gì, làm gì. Nói cách khác, đó là tình trạng tư duy hoàn toàn hoặc đa phần bị thúc đẩy bởi bản năng, không có sự can thiệp của lý trí, hoặc trong trường hợp đó lý trí quá yếu, không thể chế ngự được bản năng để kiểm soát hành vi. Điều đáng sợ của vô thức là một người tưởng rằng mình đang sống và làm việc theo lý trí, nhưng thực ra lại là do vô thức chi phối.

Ví dụ, một người bất chấp thủ đoạn để kiếm được nhiều tiền, đó là do vô thức. Một chính trị gia dùng mưu kế đấu đá trên chính trường, đó là vô thức. Một người dùi mài kinh sử để đạt học vị cao, thực ra cũng là vô thức. Một nhà bác học lỗi lạc nghiên cứu ra bom hạt nhân, vũ khí hóa học, sinh học, tuy xuất phát từ sự tò mò và sáng tạo nhưng cũng là vô thức. Bởi vì, tất cả những hành vi đó đều phục vụ cho một mục đích cuối cùng: có được, biết được, làm được cái họ muốn, đưa họ lên nấc thang cao hơn trong xã hội.

Theo nhà nghiên cứu, giáo sư Phạm Việt Hưng trong bài viết về học thuyết của Sigmund Freud có liên quan đến bản chất thiện và ác của con người, ông cho rằng lý thuyết của Freud vô tình đồng nhất với khái niệm "vô minh" của Phật Giáo (vô minh tức là những thứ "không rõ ràng"), rằng con người ta bị dẫn dắt bởi tham, sân, si và làm điều xấu cũng vì lẽ đó.

Freud đặt ra hai khái niệm là Eros và Thanatos (dựa trên tên của vị thần trong thần thoại Hy Lạp). Eros là thần của dục vọng nguyên thủy (ham muốn cái đẹp, tình dục, sự sinh sản) khá tương đương với "tham" trong Phật Giáo, khi người ta muốn gom mọi thứ về mình. Thanatos là thần của cái chết và sự hủy diệt, tương đồng với "sân" và "si" trong Phật Giáo, khi người ta làm theo bản năng muốn hủy diệt những thứ xung quanh mình.

Cả học thuyết của Freud lẫn của Phật Giáo đều gặp nhau với khoa học hiện đại ở hai điểm chính là bản năng duy trì nòi giống và bản năng sinh tồn của, vốn là 2 thứ căn bản nhất mà con người - dù có lý trí nhưng vẫn chia sẻ với những loài vật cấp thấp. Để sống và truyền lại nòi giống của mình, một cá thể động vật sẽ phải đấu tranh để có cái ăn, đồng thời tiêu diệt những cá thể khác yếu hơn mình để đảm bảo vị trí độc tôn trong bầy đàn, sau đó chúng mới có thể sinh sản.

Cho đến thời điểm hiện tại, đây là câu trả lời phù hợp nhất cho vụ án James Bulger, khi hai đứa trẻ 10 tuổi giết chết một đứa 2 tuổi, đơn giản chỉ vì chúng có thể làm thế, và làm theo bản năng. Sự việc đau lòng này thực ra về bản chất không khác gì so với việc một con mèo dù không đói nhưng khi nó phát hiện một con chuột thì nó vẫn bắt, đùa giỡn và giết hại để thỏa mãn bản năng.

Chúng ta thực ra vẫn có thể thấy được những mầm mống ma quỷ manh nha trong đầu óc trẻ thơ. Ví dụ, một đứa trẻ từ bé được bố mẹ yêu thương, khi một đứa em của nó ra đời và thu hút hết sự chú ý của người lớn, nó có thể trở nên ganh tị và toan tính những điều đáng sợ khi bản năng sinh tồn tiềm ẩn mách bảo rằng vị trí trung tâm của nó đang bị đứa em đe dọa chiếm mất.

Chẳng phải đã từng có nhiều vụ anh chị giết em từng được ghi nhận hay sao? Nhất là khi bản năng sinh tồn thôi thúc và những đầu óc trẻ thơ không đủ lý trí để cưỡng lại. Vì vậy, hãy cẩn thận, vì bằng cách nào đó, trẻ em có thể độc ác...